1. 11.Sınıf Sosyoloji ders notları
Sosyolojinin Tanimi ve Konusu
Sosyolojinin Tanimi
Toplumsal iliskileri ve bu iliskileri düzenleyen devlet, egitim, ekonomi, din, aile gibi kurumlarin yapilarinda ve görevlerinde (islevlerinde) meydana gelen degismeleri somut kosullari içinde inceleyen bilime sosyoloji denir.
Sosyolojinin Tarihçesi
Ilk çaglardan beri toplumun yapisiyla ilgilenen düsünürler vardi :
Platon, ideal toplum düzeninden söz etmistir.
Sosyolojinin müjdecisi sayilan Ibn-i Haldun ilk defa devletle toplumun birbirinden farkli oldugunu belirterek toplumsal yasami da incelemistir.
Machiavelli, Thomas More, Francis Bacon, toplumsal sorunlara “çözüm” önerileri getirmislerdir.
Bu düsünürlerden farkli olarak Montesquieu, “Olmasi gereken degil, olan incelenmelidir.” diyerek sosyolojinin sinirlarini çizmis ve bilim olarak dogusuna temel hazirlamistir.
Sosyolojinin, bu sözcügü ilk kullanan Auguste Comte tarafindan 19. yüzyil baslarinda kuruldugu kabul edilir. Comte'a göre sosyoloji, fizik, kimya biyoloji gibi doga bilimlerinin yöntemleriyle toplumu incelemelidir.
Sosyolojinin kurucularindan Emile Durkheim, sosyolojinin konusunun toplumsal olgu oldugunu ve toplumsal yasamin yine diger basit toplumsal olgularla açiklanabilecegini vurgulamistir.
Max **ber'e göre, toplumu ve toplumsal eylemleri açiklamak için genel kavramlardan degil, bireylerden, öznel olarak düsünülmüs anlamlardan hareket edilmelidir. Böylece **ber, psikolojik yaklasimla sosyolojik yaklasimi birlestirmek istemistir.
Ülkemizde, Durkheim sosyolojinin bilim yapma anlayisi Ziya Gökalp ile, Le Play çizgisi ise Prens Sebahattin'le temsil edilmistir.
Platon (M.Ö. 427 – M.Ö. 347) : Platon, baba tarafindan Atina'nin efsanevi krallariyla ve anne tarafindan da Solon'la akrabadir. Yasamindaki en önemli olaylardan biri de, gençliginde Sokrates'le karsilasmasidir. Sokrates'in mahkumiyeti ve idamindan sonra egitimde; özellikle de devlet adami egilimlilerin egitimlerinde derin degisiklikler olmadikça insanin kaderinin umutsuz olduguna karar verdi.
Bu nedenle de, kirk yaslarindayken, Sicilya ve Italya'ya ilk yolculugundan sonra (bu yolculukta Pythagoras'çilarlarla tanisti) aktif politikaya katilmaktansa, sitenin gelecekteki liderlerini yetistirmek üzere Atina'da bir okul kurar. Bu okula üzerinde kuruldugu parkin adi verilerek Akademia dendi. Aristoteles, yirmi yildan uzun bir süre Akademia'da ögrencilik ve ögretmenlik yapmistir.
Machiavelli, Niccolo (1469 – 1527) : Floransali Machiavelli 1498'de disisleri ve savunma ile görevli Ikinci Sansölyelik Sekreterligine atandi. Pek çok ülke dolasti ve diplomatik deneyim kazandi. Floransa'nin bagimsizligi için kurdugu milis birlikleri 1509'da Pisa'nin alinmasinda önemli rol oynadi. 1513'de Medici ailesinin Floransa'ya dönmesinden sonra hapsedildi.
Serbest kalinca, Floransa yakinlarinda yapitlarini yazamaya basladi. Bunlarin içinde en önemlisi; Medicilere sundugu 1513 tarihli “II Principe” (Prens) ‘dir. 1527'de Medicilerin devrilmesi üzerine gözden düstü ve ayni yil öldü. Machiavelli'nin tarih ve siyaset felsefesi üzerine yazdiklari ve karsilastirmali tarih metodu günümüzde de önemini sürdürmektedir.
St. Thomas More (1477 / 78 – 1535) : Aziz (St.), sövalye, Ingiltere Lord Sansölyesi (basbakan), yazar Thomas More 1477 ya da 1478 yilinda Londra'da dogdu, 1492'de Oxford Üniversitesi'ne girdi, 1499'da Erasmus'la tanisti. 1504'de parlamentoya girdi. 1516'da Londra'da ünlü eseri “Ütopya” yi tamamladi.
1523'de Avam Kamarasi'nin sözcülügüne seçilen More, 1534 yilinda uymayi reddettigi yasa nedeniyle Londra Kulesi'ne hapsedildi ve 1535 yilinda da idam edildi. Karl Kautsky söyle yazar : “Amaçladigi bos zaman rüyasini algilayabilmek için üç yüz yildan daha uzun bir süre geçmesi gerekmistir. Ütopya, dört yüz yildan daha eski olmasina ragmen, More'un idealleri yenilmemistir ve hala mücadele eden insanligin ardinda durmaktadir.”
Francis Bacon (1564 – 1616) : Verulam Baronu. 1564 Londra dogumludur. Hukuk ögrenimini tamamladiktan sonra baroya girmeye çalisti. 1593'de Avam Kamarasi'na girdi. Kraliçenin gözdesi Essex Kontu onu himayesine aldi. 1613'de Saray'in bas avukati, 1617'de bas mühürdar, 1618'de bas yargiç ve baron, 1620'de ise vikont oldu.
Ama 1621'de rüsvet almakla suçlanan Bacon devlet hizmetinden uzaklastirildi. Ömrünün son yillarini bilim ve felsefeye adadi. Bacon'un felsefesi'nin temelinde, tümdengelimci mantigin yerine tümevarimci metodu uygulamasi yatar. Ona göre gerçek bilim, nedenlerin bilimidir ve bu yolla insanoglu dogaya egemen olacaktir.
Montesqiueu (1689 – 1755) : Fransiz yazari Montesqiueu, 1689 yilinda dogmustur. Ayni zamanda bir hukukçu olan Montesqiueu, uzun süre hukuk alaninda çalismistir. Yazar olarak taninmasi, onun, 1721 yilinda yazdigi “Iran Mektuplari” adli eseriyle baslar. Montesqiueu'nu ikinci büyük eseri 1734 yilinda yazdigi “Roma'nin Büyüklügününün ve Çöküsünün Sebepleri Hakkindaki Düsünceler” adli eseridir. Montesqiueu'nun en büyük eseri 1748 yilinda yazdigi “Kanunlarin Ruhu” adli kitabidir.
Auguste Comte (1798 – 1857) : Fransiz Auguste Comte, sosyoloji biliminin kurucusu olarak taninmistir. Insan topluluklarinin dogasini ve nasil gelistigini anlamaya çalisti. Comte'a göre, insanlar mulu ve basarili olmak için birlikte çalisma ihtiyacindadirlar.
Comte'a göre, bilimler hiyerarsisinin en tepesinde etik (moral) vardir ve sonra asagiya dogru sosyoloji, biyoloji, kimya, fizik, astronomi ve matematik siralanir. Asagidan yukariya izlendiginde, kuramsal ve tarihsel olarak, basitten karmasiga bilimler birbirlerini izleyerek teolojik, metafizik asamalardan pozitif asamaya, diger bir deyisle etik ve sosyoloji alanina ulasmislardir.
Emile Durkheim (1858 – 1917) : Fransiz toplumbilimci Durkheim 1858 dogumludur. 1902'de Sarbonne üniversitesi'nde kürsü sahibi oldu. Toplumu bir organizma gibi degerlendirmesi ve bir organizma içerisindeki organlarin dayanismasi olgusu gibi bir toplumu da birbiri ile dayanisma içerisinde bulunan organlardan olusan bir bütün olarak degerlendirmistir.
Toplumsal örgütlenme üzerine yaptigi çalismalar toplumbilim çalismalarina yeni bir hamle getirmistir. Bunlarin disinda sosyal-psikoloji ile de ilgilenmis ve “intihar” eylemi üzerine ampirik çalismalar da yapmistir. 1917 yilinda Paris'de ölmüstür.
Max **ber (1864 – 1920) : Max **ber, kapitalizmin gelismesine katkida bulunan Hristiyan ahlaki üzerine vurgu yaparak gelistirdigi Protestanlik kuramiyla ünlü olmustur. **ber sosyolojisi gelenekselden rasyonel eyleme dönüsümü kesfetme ve anlamaya yöneliktir. Gelenek, modern öncesi toplumlarin üzerinde asilmaz bir güç olarak durmaktadir. **ber'e göre, Protestan etigi, gelenegin tutuculugunu kirmistir. Çünkü, Protestan etigi, insanlarin zenginlik elde etmek için çabalamalarini, dinsel onaylar sunarak rasyonellestirir ve cesaretlendirir.
Ziya Gökalp (1876 – 1924) : Idadi'de okurken Arapça, Farsça ve Fransizca ögrendi. Islam tanribilimi ve tasavvuf üzerine çalisti. Ikinci Mesrutiyet ilan edilince Ittihat ve Terakki'nin Diyarbakir subesini kurdu. 1909'da “Peyman” gazetesini çikardi. Ayni yil Ittihat ve Terakki'nin genel merkez üyeligine seçildi. 1912'de milletvekili seçildi.
Dört ay sonra Osmanli Mebuslar Meclisi kapaninca Darülfünun'da 1919'a kadar toplumbilim profesörlügü görevini yürüttü. Birinci Dünya Savasi'nda “Yeni Mecmua” yi çikartti. Türkçülük kavr*****n yayilmasinda öncülük eden Ziya Gökalp, eserlerinde misak-i milli sinirlari içerisinde dogu toplumundan bati toplumuna çevrilmis bir Türk devleti üzerinde durmustur.
Sosyolojinin Amaçlari
- Toplumlari, içinde bulunduklari yere ve zamana göre, nesnel ve somut kosullariyla anlamak.
- Toplumlarin tarihsel gelisim sürecinde geçirdikleri degisimin etkilerini ve yönünü açiklamak.
- Farkli toplumlar arasindaki benzerlikleri saptayip genellemelere ulasmak.
- Mevcut toplumsal verilere dayanarak ileride ortaya çikacak olaylarla ilgili öngörüde bulunmak.
Sosyolojinin Özellikleri
· Sosyoloji, tek tek bireylerin sorunlariyla degil, toplumu ilgilendiren sorunlarla ilgilenir. Örnegin sosyoloji, ilk bakista bireysel bir sorun olarak algilanan “intihar” olayinin toplumsal boyutuyla ilgilenir. E. Durkheim, “Intihar” adli çalismasinda, savas dönemlerinde intihar olaylarinin azaldigini, toplumda kuralsizlik halinin yasandigi ekonomik kriz dönemlerinde ise intihar olaylarinin arttigini göstermistir.
· Sosyolog, toplumsal olaylari kendi deger ve begenilerinin etkisi altinda kalmadan nesnel (objektif) olarak inceler. Durkheim'in deyisiyle sosyolog, toplumsal olaylari “bir esya gibi” ele alir.
· Sosyoloji, olani oldugu gibi inceler. Ahlak, hukuk, din gibi bireylerin nasil davranmasi gerektigine iliskin kurallar koymaz. Bu anlamda, sosyoloji kural koyucu yani normatif degildir. Örnegin, sosyoloji yardim etmeme davranisini iyi ya da kötü olarak degerlendirmez.
· Sosyoloji doga bilimleri gibi deneysel bir bilim degildir. Çünkü, sürekli degisim halinde olan toplumsal olaylari ve toplumsal çevreyi laboratuar kosullarinda gözlemlemek ve yönlendirmek olanakli degildir.
· Sosyoloji, toplumsal kurumlarin (aile, din, egitim, devlet, hukuk) yapilarinda ve islevlerinde meydana gelen degismeleri, tarihsel evrim süreci içerisinde inceler. Örnegin, Cumhuriyet devrimiyle beraber din kurumunun islevinde meydana gelen degismeler sosyolojinin alanina girer.
· Sosyoloji, toplumsal olgularin nedenlerini bireylerde degil diger toplumsal olgularda arar. Örnegin, köyden kente göç olgusunu inceleyen bir sosyolog, bu olguyu bireysel tercihlerle açiklamaz. Göçün nedenini tarimda traktörün kullanilmasina, sulu tarimin yapilmamasina, miras yoluyla topraklarin parçalanmasi vb. gibi diger toplumsal olgulara baglar.
· Sosyoloji, toplumsal yapiyi bir bütün halinde inceler. Diger toplumsal bilimler toplumsal yasamin farkli yönlerini ayri ayri incelerler. Örnegin, sosyal antropolog kültürel yapiyi; ekonomi, mal ve hizmetlerin üretimini, bölüsümünü ve tüketimini; tarih, geçmiste olup bitenlerin nedenlerini belgelere dayanarak saptamaya çalisir. Sosyoloji ise, toplumsal yapi içerisinde yer alan kültürel ögeleri, ekonomik iliskileri, tarihsel geçmisi, cografi konumu bilmek zorundadir. Bu yüzden de sosyologlar sürekli olarak diger toplumsal bilimlere basvurma gereksinimi duyarlar.
Toplumsal Olay ve Olgu
Toplumsal Olay
Insanlar arasi iliskilerden dogan, bir defada olup biten yeri ve zamani belli toplumsal olusumlara toplumsal olay denir. Örnegin, Ahmet ile Ayse'nin evlenmesi, Türkiye'deki 1974 genel seçimi birer toplumsal olaydir.
Toplumsal Olgu
Toplumsal olaylarin tekrar etmesiyle dogan, mekandan ve zamandan bagimsiz kavramlardir. Örnegin, Ahmet ise Ayse'nin evlenmesi bir toplumsal olayken evlilik bir toplumsal olgudur. Türkiye'deki 1974 genel seçimi bir toplumsal olayken seçim bir toplumsal olgudur.
UYARI : Toplumsal olaylar somut ve özel, toplumsal olgular soyut ve geneldir.
Toplumsal Olayin Özellikleri
• Toplumsal olaylar, insanlarin bir arada yasamalarindan dogarlar.
• Toplumsal olaylar bireyin disindadir ve bireye baski yaparlar.
• Birey toplumsal olaylari toplum içinde hazir bulur ve “toplumsal kalitimla” diger kusaklara aktarir.
• Toplumsal olaylar tarihsel gelisim sürecinde ayni toplumda zamanla degisirler.
• Toplumsal olaylar toplumdan topluma da farkliliklar gösterirler.
• Toplumsal olaylar sayilarla ifade edilebilir.
Sosyolojinin Diger Bilimlerle Iliskisi
Sosyoloji ve Tarih : Tarih bilimi, toplumlarin ortaya çikisi, gelisimi, dagilmasi, çözülmesi gibi geçmiste olup biten toplumsal olaylari belgelere dayanarak inceler. Içinde yasadigi toplumsal yapiyi anlamaya çalisan sosyolog, mutlaka arastirmasinin bir yerinde bu toplumsal yapiyi olusturan tarihsel olaylari bilme zorunlulugu hisseder. Tarih bilimi de sosyologa, olaylarin geçmisi hakkinda bilgi sunarak, toplumu bir bütün halinde kavramasina yardimci olur.
Sosyoloji ve Psikoloji : Psikoloji, insanlarin duyumsal (görme, tad alma, vb.) duygusal, davranissal, bilissel (zihinsel) özelliklerini inceler. Baska bir deyisle psikoloji insan dogasini inceleyen bir bilimdir. Kurumlari, gruplar içerisindeki insan davranislarini inceleyen sosyoloji, insan dogasini bilmeden toplum içindeki insani (toplumsal insani) anlayamaz.
Bu yüzden sosyoloji insan dogasiyla ilgili bilgilerini psikolojiden alir.
Sosyoloji ve Antropoloji : Antropoloji (insanbilim), evrim sürecinde, insanin degisen biyolojik yapisini, bedensel özelliklerini, irklara ayrilip ayrilmayacagini, ilkel topluluklari ve bunlarin kültürlerini inceleyen bir bilimdir. Antropoloji ikiye ayrilir :
Fizik Antropoloji : Insanin biyolojik yapisinda meydana gelen degismeleri, irklarin kökenini inceler.
Kültürel Antropoloji : Tarim, hayvancilik türleri gibi kültürel özellikleri; inanç, gelenek, görenek gibi kültürel kaliplari; araç, gereç, sanat ve bilgiler gibi kültürel ürünleri konu edinir.
Sosyoloji ve Hukuk : Hukuk bireylerin birbirleriyle ve toplum ile olan iliskilerini düzenleyen ve devlet gücünün destegindeki yaptirimlarla uyulmasi zorunlu duruma getirilen kurallar bütünüdür. Toplumu inceleyen sosyolojinin, toplumu düzenleyen hukuk kurallarini bilmeden, toplumsal yapiyi tam olarak anlamasi mümkün degildir.
Sosyoloji ve Ekonomi : Ekonomi, insanlarin ihtiyaç duydugu mal ve hizmetlerin nasil üretildigini, bölüsüldügünü ve tüketildigini inceleyen bir bilimdir. Üretim, bölüsüm ve tüketim gibi ekonomik olaylar sirasinda, insanlar arasinda birçok iliski kurulur (isçi-isveren is bölümü gibi). Bu ekonomik iliskiler bilinmeden toplumun yapisi bir bütün olarak anlasilamaz.
Sosyoloji ve Cografya : Toplumsal iliskiler, kurumlar, “dogal çevre” (fiziki çevre) üzerinde var olurlar. Bu dogal çevreyi inceleyen bilim de cografyadir. Bu dogal çevre taninmadan toplumsal olaylar, iliskiler, kurumlar açiklanamaz. Sosyolog, toplumun içinde bulundugu maddi (fiziki) yapiyi açiklayabilmek için cografyadan yararlanmak zorundadir.
Sosyolojide Kullanilan Yöntem ve Teknikler
• Sosyolojide Kullanilan Yöntemler
Yöntem
UYARI : Yöntem ve teknik kavramlari genellikle yanlis olarak birbirlerinin yerine kullanilmaktadir. Teknik, seçilen yönteme bagli olarak belirlenen bilgi toplama aracidir.
Bir arastirmanin basindan sonuna kadar izlenmesi gereken düsünsel yoldur. Sosyolojide kullanilan yöntemler sunlardir :
• Tümdengelim : Tümdengelim, gerek akil gerekse gözlem ve deney yoluyla elde edilmis genel bir ilkeyi ayri ayri olaylara uygulamaktir. Baska bir deyisle, özelin bilgisini genel yargilardan çikarmaktir.
• Toplumsal degismenin çok hizli oldugu dönemlerde suç orani artar.
• Istanbul'un toplumsal degisme hizi çok fazladir.
• O halde Istanbul'da suç orani artar.
Yukaridaki örnekte de görüldügü gibi tümdengelim yöntemi bize yeni bir bilgi vermez. Genel yargilarin içerisindeki sakli olan bilgileri açiga çikartir.
• Tümevarim : Tümevarim, gözlenen tek tek olgulardan yola çikarak genel yargilara ulasmaktir. Basa bir deyisle, tümevarim özelden genele giden bir akil yürütme türüdür.
• Gözledigim Seyrek köyünde köyden kente göç orani azdir.
• Gözledigim Ortaklar köyünde köyden kente göç orani azdir.
• Gözledigim Yaniklar köyünde köyden kente göç orani azdir.
• Gözledigim Geren köyünde köyden kente göç orani azdir.
• O halde sulu tarimin yapildigi köylerde köyden kente göç orani azdir.
Tümevarim mi, Tümdengelim mi?
Bilimsel arastirma sürecinde tümevarim ve tümdengelim yöntemleri birbirlerini tamamlar niteliktedir.
Tek tek olgulardan genel ilkelere ulasilir (tümevarim).
Genel ilkelerden yola çikilarak varsayimlarda bulunulur (tümdengelim).
Varsayimlarin dogrulugunu sinamak için deneyler ve incelemeler yapilir. Bu incelemelerin sonucunda genel ilkelere ulasilir (tümevarim).
• Anoloji : Anoloji, iki benzer olay arasinda karsilastirma yaparak sonuca ulasmaktir. Arjantin'de enflasyon orani yüksek oldugundan toplumsal muhalefet fazladir. Yunanistan'da da enflasyon orani yüksektir. O halde, Yunanistan'da da toplumsal muhalefet fazladir.
UYARI : Anolojinin tümevarim yönteminden farki sudur : Tümevarim, özelden genele bir akil yürütmedir, Anoloji ise özelden özele bir akil yürütmedir.
• Birlestirici Yöntem : Birlestirici yöntemde, incelenen toplumsal olay ile ilgili olan diger olaylar da göz önüne alinarak açiklamalar yapilir. Çünkü, toplumsal olaylar bir bütündür. Arastirmaci da toplumsal olaylarin karsilikli bagliligina ve etkilesimine dikkat etmek zorundadir.
UYARI : Birlestirici yöntem her ne kadar yöntem olarak anilsa da basli basina yöntem olmaktan çok, bir yöntem ilkesidir.
• Sosyolojinin Yöntem ve Ilkeleri :
• Somutluk : Sosyoloji yer ve zaman bakimindan belirli olan olgulari inceler. Sosyolog, hayalinde tasarladigi ideal toplum modelleriyle (ütopyalarla) ilgili degildir.
• Nesnellik : Sosyolog, toplumlari toplumsal ve bireysel deger yargilarindan siyrilarak inceler.
• Sinirlilik : Sosyolog, hem inceledigi konuyu hem de arastirma yaptigi alani (sahayi) sinirlandirmak zorundadir. Evren arastirmanin kapsadigi alandir. Sosyolog genellikle arastirmasinin kapsadigi alandaki bireylerin tümünden bilgi toplayamaz. Sosyolog bu durumda evreni temsil etme yetenegine sahip birimleri (örneklem gruplarini) seçerek, arastirmasini bu birimler üzerinde sürdürür.
• Karsilikli bagimlilik : Sosyolog, inceledigi degiskenlerle diger degiskenlerin karsilikli etkilesim içerisinde oldugunu gözardi etmemelidir. Örnegin, köyden kente göçün nedeni sadece ekonomik nedenlerle açiklanamaz; ekonomik nedenlerin yani sira hukuksal, dinsel vb. nedenler de köyden kente göçü etkiler.
• Dinamiklik : Sosyolog, toplumsal olgularin zaman ve mekan içinde degistigini göz önüne almak zorundadir.
• Bütünlük : Toplumsal olaylar ancak toplumun genel yapisiyla iliskilendirildigi zaman anlam kazanir.
• Öngörü saglama : Sosyolog, mevcut verileri degerlendirerek ilerde ortaya çikabilecek olaylari önceden kestirebilir.
• Kavramlari açik seçik tanimlama : Sosyolog, arastirmasinda kullanacagi kavramlari daha arastirma projesinin basinda tanimlamaktadir.
• Sosyolojide Kullanilan Baslica Arastirma Teknikleri
Teknik
Teknik, seçilen yönteme bagli olarak belirlenen bilgi toplama aracidir. Sosyolojinin kullandigi belli basli arastirma teknikleri sunlardir.
• Gözlem : Toplumsal yasamla ilgili olaylari olusum kosullari içinde amaçli ve sistemli bir biçimde izlemek ve kaydetmektir. Gözlem çesitleri sunlardir :
• Belgeler Üzerinde Yapilan Gözlem : Arastirilan konu ile ilgili kitap, yazit, film ya da ses, kayit, nesne, istatistik vb. belgeleri incelemektir.
• Kapsamli Gözlem : Çok sayida bireyden olusan bir toplumsal grubun ekonomik, kültürel ve toplumsal özelliklerinin görüsmelerle arastirilmasidir.
• Yogun Gözlem : Kapsamli gözlemin yetersiz kaldigi durumlarda arastirma konusu ile ilgili az sayida insanla derinlemesine görüsülmesidir.
• Katilarak Gözlem : Arastirmacinin inceledigi toplumun yasantisina katilarak bilgi toplamasidir. Çogunlukla antropologlarin kullandigi bir bilgi toplama aracidir. Katilarak gözlemde ideal olan incelenen kültürün içinde dört mevsim yasamaktir. Ancak bu zorunlu bir kosul degildir. Katilarak gözlemin olumsuz yönü arastirmacinin uzun süre inceleme yaptigi toplumun içinde kalarak objektifligini yitirmesidir.
• Anket : Anket, kisilerin belirli konulardaki tutumlarini, düsüncelerini saptamak için hazirlanmis soru listesiyle bilgi toplamaktir. Anket uygulanirken genellikle arastirmacilar ile anket uygulayan kisiler karsi karsiya gelmezler. Dagitilan anketler bireyler tarafindan doldurulur.
• Görüsme : Önceden hazirlanmis sorularin, arastirma konusuyla ilgili kisilere yüz yüze sorulmasidir. Görüsmede, anketten farkli olarak görüsmeciyle görüsülen kisi karsi karsiya gelmektedir.
UYARI : Enformel görüsmelerde önceden hazirlanmis sorular dogrudan degil de sohbet havasi içinde sorulur.
• Monografi : Aile, köy gibi küçük gruplarin ya da bir örnek olayin tüm degiskenleriyle derinlemesine bir sekilde incelenmesidir. Monografiler su sekillerde olabilir :
• Köy-sehir monografileri
• Sendika ve parti gibi kuruluslarin monografileri
• Kan davasi gibi özel bazi örnek olaylari ele alip inceleyen monografiler.
UYARI : Monografi tekniginde, diger tekniklerde oldugu gibi, seçilen birimin evreni temsil etme özelligi göstermesi gerekir.
• Sosyometri : Sosyometri, küçük gruplarda kimin kimden hoslanip hoslanmadigini saptamaya yarayan bir tekniktir. Sosyometri küçük gruplarda yildiz ve itilen kisileri saptamaya yarar. Testin sonuçlarindan yararlanarak grubun sosyogrami (iliski haritasi) çikartilir.
• Istatistik : Sosyolog, diger tekniklerle toplanilan verilen ne anlama geldigini ve bunlardan nasil geçerli sonuçlar çikartilabilecegini bilmek için istatistiksel tekniklerden yararlanmak zorundadir.
• Bilimsel Arastirma Sürecinin Asamalari
Kavramsal Model Asamasi
• Arastirma probleminin hissedilmesi, kaynak tarama
• Problemin sinirlandirilmasi
• Arastirma amacinin belirlenmesi
• Varsayimlarin (denencelerin) ortaya atilmasi
Arastirma Asamasi
• Arastirma Evreninin belirlenmesi
• Istatistiki tekniklerden yararlanarak arastirma örneklerinin seçilmesi
• Verilerin toplanmasi
Çözümleme (Analiz) Asamasi
• Verilerin istatistiki tekniklerle islenmesi, sunulmasi; verilerin varsayimlari dogrulayip dogrulamadiginin belirtilmesi
Biresim (Sentez) Asamasi
• Çözümleme asamasinda elde edilen sonuçlar yorumlanarak sistematik bilgilere (kuramlara – teorilere) ulasilir.
TOPLUMSAL YAPI
Toplumsal Yapi : Toplum, üyeleri arasinda is birligi bulunan ve bu isbirligini denetleyen kurallarin bulundugu; cografi bir yeri ve ortak kültür olan; çok ya da az ölçüde kurumlasmis iliskiler bütünüdür. Toplumun görevleri (islevleri) sunlardir :
- Neslin dev***** saglamak (biyolojik üretim)
- Yeni nesli egitmek (toplumsallastirma)
- Bireylere yasamin anl***** ve amacini asilamak
- Mal ve hizmetlerin üretimini ve dagilimini saglamak
- Toplumda düzeni saglayan kurallara sahip olmak ve bunlari uygulamak
Toplumsal yapi; içinde toplumsal iliskilerin, toplumsal olaylarin meydana geldigi, toplumsal gruplarin, kurumlarin yer aldigi, nüfus ve yerlesim tarzinin sekillendigi toplumsal varliktir.
Kültürel (Toplumsal) Yapinin Temel Ögeleri)
Toplumsal yapi, fizik ve kültürel yapi olmak üzere ikiye ayrilabilir.
Fizik Yapi :
Toplumun içerisinde bulundugu cografi mekan ve nüfus özellikleri fiziksel yapiyi meydana getirir. (Fizik yapiyi sosyolojinin son konusunda isleyecegiz.)
Kültürel Yapi :
Toplumsal iliskilerden kaynaklanan ögeler genel olarak kültürel (toplumsal) yapiyi meydana getirir. Bunlari su sekilde siralayabiliriz.
Toplumsal Iliski : Insanlarin bir arada yasamalarindan dogan, en az iki insan arasinda gerçeklesen, uzun bir süre devam eden, bireylerin birbirinin bilincinde oldugu etkilesimlere toplumsal iliski denir.
Toplumsal iliskiler üç tür altinda incelenebilir:
a) Insan - Insan Iliskisi : Ögrencinin ögretmene soru sormasi, ablanin kardesini bakkala göndermesi insan - insan iliskilerine örnektir.
b) Insan - Grup Iliskisi : Insanlar ister istemez gruplarin içinde yer alirlar. Bu durum grupla birey arasinda karsilikli hak ve görevleri gerektirir. Örnegin bir futbol takiminda görev alan futbolcunun gruba (takima)karsi sorumluluklari oldugu kadar grubun (takimin) da futbolcusuna karsi yerine getirmek zorunda oldugu görevler vardir. Futbolcunun takimla iliskisi insan - grup iliskilerine örnek olusturur.
c) Grup - Grup Iliskisi : Toplumsal yasamda, farkli toplumsal gruplar da karsilikli etkilesim içerisinde olurlar iki futbol takiminin maç yapmasi grup - grup iliskilerine örnektir.
UYARI :Toplumsal Iliski tanimini okurken su özellige dikkat edilmelidir.
Toplumsal iliski yardimlasma, dostluk, arkadaslik gibi yaklasimlari barindirdigi gibi, düsmanlik, rekabet ve benzeri uzaklasmalari da içerir.
Süreklilik Yönünden Toplumsal Iliskiler
Toplumsal iliskiler süreklilik yönünden üçe ayrilir :
a) Gelip - Geçici (igreti) Iliskiler : Kisa süreli iliskilerdir. Arkadasinizin dogum günü kutlamasinda ilk kez karsilastiginiz kisilerle iliskiniz kutlama bittiginde sona ermisse bu, igreti iliskiye örnek olusturur.
b) Devirli (Periyodik) Iliski : Belirli zaman araliklarinda insanlarin bir araya gelmesiyle olusur. Ayni okulu bitirmis kisiler yilda bir kez bulusuyor ve iliskiler yalnizca o günle sinirli kaliyorsa buna periyodik iliski denir.
c) Sürekli Iliskiler : Aile, akrabalik, arkadaslik gibi uzun süre devam eden iliskilere sürekli iliskiler denir.
Toplumsal Statü : Bireyin toplum içinde isgal ettigi mevkie (konum) statü denir. Baska bir deyisle statü, bireye toplum içinde hak ve sorumluluklar yükleyen konumdur (mevkidir). Birey toplum içerisinde birçok statüye sahiptir. Örnegin sizler; ögrenci, kardes, dayi, amca, arkadas, yurttas statülerinden bir kaçina ya da hepsine sahip olabilirsiniz.
- Statünün Islevi : Toplumsal grupta belli bir yerin (konumun) öteki yerlere göre durumunu gösterir. Örnegin, bir okul grubunda, müdürün konumuyla, müdür yardimcilarinin konumlari, onlarin ögrenciler tarafindan derecelendirilmesini saglar.
Toplumsal statüyü su faktörler belirler :
a) Demokratik ya da totaliter her toplumda soy bagi, kisinin toplumsal statüsünü belirler.
b) Bireyin sahip oldugu servet miktari statüyü belirler.
c) Kisinin yaptigi isin islevsel yararlari statüyü belirler.
d) Bireyin egitim düzeyi statüyü belirler.
e) Bireyin dini statüyü belirleyebilir.
f) Bireyin biyolojik özellikleri (cinsiyet, güzellik, yas vb.) statüyü belirleyebilir.
- Statü Türleri : Üç tür statü vardir ve bunlardan ikisi statülerin elde edilme biçimleriyle ilgilidir. Toplumsal statüler genellikle iki yoldan kazanilir :
a) Verilmis (edinilmis) Statüler : Bireyin yas, cinsiyet, irk ve öteki fiziki özellikleri gibi dogustan getirdigi ya da dogar dogmaz toplum tarafindan bireye yüklenilen statüler verilmis (edinilmis) statülerdir. Örnegin, erkek, kadin olmak, Hintli, Kizilderili olmak dogustan getirilen verilmis statülerdir.
b) Kazanilmis Statüler : Bireyin kendi emek, çaba, egitim ve yetenekleri ile elde ettigi statülerdir. Politikaci olmak, ressam olmak,anne, baba olmak kazanilmis statülerdir.
c) Anahtar Statü : Bireyin sahip oldugu statülerden en baskin olanidir. Erkek, baba, yurttas, dayi, arkadas, komsu, müdür gibi birçok statüye sahip olan bir birey çevresinde de "müdür amca" olarak aniliyorsa bu kisinin anahtar statüsü müdürlüktür.
Toplumsal Prestij : Bireyin statülerine toplumun verdigi degere prestij denir. Prestij kavrami, toplumdan topluma ve ayni toplumda zaman içerisinde degisen dinamik bir kavramdir. Örnegin, Cumhuriyetin kurulus yillarinda ögretmenlerin prestiji (sayginligi) yüksekken, günümüzde isletme, maliye, bankacilik gibi meslek gruplarinin prestiji artmistir.
Toplumsal Rol : Toplumun, belirli toplumsal statülerdeki kisilerden, yapmalarini bekledigi davranislara toplumsal rol denir. Örnegin toplum, doktorlardan, giyimlerinden hastalariyla iliskilerine varincaya kadar belirli davranislar bekler.
Toplumun bireyden bekledigi rollerle, bireyin gerçeklestirdigi roller arasinda farkliliklar gözlenebilir.
Farkli statülerin birbirleriyle olan iliskileri rol pekismesine ya da rol çatismasina neden olabilmektedir.
- Rol Pekismesi : Farkli statülerin gerektirdigi rollerden birinin diger bir rolün oynanmasini kolaylastirmasina rol pekismesi denir.
- Rol Çatismasi : Degisik statülere iliskin rollerin birbirleriyle çelismesine rol çatismasi denir.
UYARI : Beklenen rollerle, gerçeklesen roller arasinda söyle bir ayrim vardir; Beklenen roller kolay kolay degismez; ancak gerçeklestirilen roller bireyin kisiligine bagli olarak her zaman çesitlilik gösterir.
Toplumsal Gruplar (Kümler) :
Grubun Tanimi ve Özellikleri : Ortak amaçlarini gerçeklestirmek için üyeleri arasinda iliskileri düzenleyen kurallarin bulundugu, her üyenin grubun varligini ve simgelerini bilinçli olarak ayirdettigi, sürekliligi olan bireyler topluluguna grup denir.
Toplumsal grubun olusmasi için su özelliklerin bulunmasi gerekir:
- En az iki kisiden olusmak
- Ortak amaçlara sahip olmak
- Bireylerin yerlerini belirleyen statülere sahip olmak
- Statülere bagli beklenen rollere sahip olmak
- Grup içinde iliskileri düzenleyen kurallar
Bir grubun sürekliligini saglayabilmesi için su fonksiyonlari yerine getirmesi gerekir:
- Grup, grubu bir arada tutan "biz" bilincini olusturmalidir.
- Grup, üyelerinin beklentilerine yanit vermelidir.
Grup Türleri :
a) Üye Sayilarina Göre Gruplar
- Küçük Grup : Arkadaslik, aile gibi gruplar
- Büyük Grup : Kent, devlet gibi gruplar.
b) Sürelerine Göre Gruplar :
- Geçici Grup : Tatilde tanisip arkadaslik yapan kisilerden olusan gruplar bu türe girerler.
- Sürekli Grup : Aile, köy gibi gruplar.
c) Katilma Biçimine Göre Gruplar :
- Üyelerinin Iradeleriyle Katildigi Grup : Dernek, Siyasi parti bu tür gruplardir.
- Üyelerinin Iradeleri Disinda Katildigi Grup : Aile, akrabalik ya da bir kastin üyesi olarak dogmak bu gruplara örnektir.
d) Kurulus Biçimine Göre Gruplar :
- Resmi Grup : Bir devlet dairesinde çalisanlar, sendikalar, dernekler
- Resmi Olmayan Grup : Akrabalik, arkadaslik gruplari
Toplumsal Iliski Biçimlerine Göre Gruplar : Cooley, Tönnies ve Durkheim gruplari, üyeleri arasindaki iliskilere göre siniflandirmislardir.
- Cooley in Siniflandirmasi :
a) Birincil Gruplar : Yüzyüze iliskilerin ve duygusal baglarin güçlü oldugu gruplardir. Grubu birbirine baglayan "biz" bilincidir. Aile, akrabalik, arkadaslik gruplari birincil gruplardir.
b) Ikincil Gruplar : Grubun üyeleri arasindaki iliskiler sinirli ve resmi iliskilerdir. Grupta "ben" duygusu hakimdir. Bireyler ortak çikarlarini koruyabilmek için bir araya gelmistir. Dernek, sendika, siyasi partiler bu tür gruplara örnek olusturur.
- Tönnies in Siniflandirmasi :
a) Cemaat : Ortak iradenin, ortak mülkiyetin bulundugu, etnik köken, irk, din, kültür gibi özellikleri farklilasmamis gruplardir. Üyeler arasindaki iliskileri gelenekler saglar.
b) Cemiyet : Bireysel mülkiyetin, bireysel iradenin hakim oldugu gruplardir. Bireyler arasindaki iliskiler toplumsal sözlesmelerle (resmi ve yazili kurallarla) saglanir. Üyeler arasinda akilci çikar anlasmalari egemendir.
- Durkheim in Siniflandirmasi :
a) Mekanik Dayanismali Gruplar : Genellikle sanayi öncesi toplumlarda görülen, benzer statüdeki insanlar arasindaki dayanismanin güçlü oldugu, is bölümünün yayginlasmadigi, üyelerin birbirlerine duygusal baglarla bagli oldugu gruplardir.
b) Organik Dayanismali Gruplar : Durkheim e göre nüfus yogunlugunun artmasiyla birlikte is bölümü ve islevsel uzmanlasma ortaya çikmistir. Modern sanayi toplumlarinda farkli alanlarda uzmanlasan farkli gruplardaki insanlar arasinda organik bir dayanisma vardir.
Toplumsal Yigin : Ayni mekani paylasmalarina karsin aralarinda karsilikli iliskiler bulunmayan insan birikimleridir.
Toplumsal yiginlarin özellikleri sunlardir :
- Yigini olusturan kisiler anonimdirler ve birbirlerine yabancidirlar.
- Yigin örgütlenmemistir. Statü ve islevlerin olusturdugu ast - üst iliskisi yoktur.
- Yiginlarda toplumsal iliski yok denecek kadar azdir.
- Yiginlarda, davranislarda kisitlamalar ve düzenlemeler yapmayi gerektiren kurallarin sayisi azdir.
- Yiginlar sürekli degildirler.
Yigin Türleri :
a) Kalabalik : Fiziki olarak birbirine yakin olan, ancak göreli olarak etkilesim içinde olmayan, organize olmamis, kendiliginden bir araya gelen insan birikimleridir. Örnegin, kirmizi isikta duranlar, süpermarkette alis veris edenler kalabaliga örnektirler.
b) Izleyici Yiginlari : Çesitli gösterileri izleme, dinleme amaciyla bir araya gelen bireylerin olusturdugu yiginlardir. Örnegin, bir konseri dinleyenler, tiyatro izleyenler izleyici yiginlardir.
c) Gösteri Yiginlari : Belli bir düsüncenin, inancin aleyhinde ya da lehinde gösteri yapan kisilerin olusturdugu yiginlardir. Gösteri genellikle örgütlüdür. Fakat bu örgütlenme oldukça gevsek dokuludur. Örnegin, mitinglerde toplanan insanlar gösteri yiginlarini olustururlar.
d) Etkin Kalabaliklar (Moblar) : Genellikle siddet içeren, kontrolden uzak, düzensiz, kisa ömürlü, çok sayida bireyi içeren yiginlardir. Örnegin, linç kalabaliklari, moblari meydana getirirler.
Toplumsal Kategoriler : Belli özellikleri bakimindan bir arada düsünülen insan topluluguna kategori denir. Kategoriler üçe ayrilir.
a) Kitle : Ayni uyaricidan hoslanmakla birlikte aralarinda mekansal yakinlik olmayan kategorilerdir. Klasik müzik sevenler, ayni gazeteyi okuyanlar kitleye örnek olarak verilebilir.
b) Toplumsal Azinlik : Bir toplumda, egemen durumda olanlarin haklarindan yararlanamayan insanlarin olusturduklari kategorilerdir. Osmanli Imparatorlugunda gayrimüslimler toplumsal azinliktir.
c) Toplumsal Sinif : Ekonomik özellikleri, yasam biçimleri ve kültürel konumlari birbirine benzeyen insanlarin olusturdugu kategorilerdir. Bürokrat sinifi, isçi sinifi, burjuva sinifi gibi...
UYARI : Toplumsal kategori gerçekte degil de gözlemcinin düsüncesinde biraraya gelmis insanlari ifade eder. Toplumsal yiginlarin ise fiziki bir gerçekligi vardir.
Bazi toplum bilimciler sinifi, üretim araçlarina sahip olup olmamaya göre tanimlamistir. Örnegin, feodal toplumda üretim araçlarina (topraga ve onu islemeye yarayan araçlara)sahip olanlar senyör, üretim araçlarina sahip olmayanlar ise serf (köylü)tir.
Toplumsal Tabakalasma : Toplumda yer alan sinif ve tabakalarin, toplumsal hiyerarside alt, orta, üst diye derecelendirilmesidir. Toplumsal tabakalasma, tabakalasma piramidi ile gösterilir.
Ülkelerin gelisme düzeylerine göre toplumsal tabakalasma piramidi söyle gösterilebilir:
Tabakalasma Türleri
Toplumsal tabakalasma tarihsel gelisim sürecinde üç sekilde görülür:
a) Kapali Toplumsal Tabakalasma : Bu tabakalasma sisteminde bir tabakadan diger tabakaya geçis yasaktir. Birey hangi tabakanin ya da sinifin içerisinde dogmussa o tabakanin (sinifin) üyesidir, tabaka degistiremez. Hindistan daki kast sistemi ve köleci toplumlardaki tabakalasma mo**** kapali toplumsal tabakalasmanin tipik örnekleridir.
b) Yari Kapali Toplumsal Tabakalasma : Bir tabakadan diger tabakaya geçis imkansiz degildir. Ancak bu geçis din kurallariyla sinirlandirilmistir. Örnegin, lonca üyesi olmayan bir kisinin kent içinde ticaret yapmasi yasaktir veya belirli mesleklerden olmayanlar toprak sahibi olamazlar.
c) Açik Tabakalasma : Bir tabakadan diger tabakaya geçisi engelleyen kurallar yoktur. Herkes yetenegi ve çabasi ölçüsünde bir statüden diger bir statüye geçebilir. Demokratik toplumlarda görülen bir tabakalasma mo****dir.
Toplumsal Hareketlilik : Toplumsal tabakalar arasindaki geçiskenlige toplumsal hareketlilik denir. Toplumsal Hareketlilik ikiye ayrilir :
a) Yatay Hareketlilik : Bireyin gelirinde ya da prestijinde belirgin artislar yaratmayan, meslek ya da cografi mekan degistirmelerine yatay hareketlilik denir. Bir isçinin isini birakip pazarlama sirketinde çalismasi yatay hareketlilige örnektir.
b) Dikey Hareketlilik : Bireyin gelirinde veya prestijinde belirgin artislar ya da azalislar ortaya çikaran hareketlilige dikey hareketlilik denir. Bir köy agasinin topraklarini kaybettikten sonra pazarlamacilik yapmasi, asagiya dogru dikey hareketlilige örnektir.
Toplumsal Kontrol Mekanizmalari : Toplumda düzeni saglayan kurallarin, toplumda yer alan birey ve gruplari, ortak deger, inanç ve ölçülere uymaya zorlamasidir.
Toplumsal kontrol üç araçla saglanir :
a) Toplumsal Degerler : Toplumdaki bireylerin davranislarinda ölçü olarak aldigi iyi-kötü yargilardir.
b) Toplumsal Normlar : Toplumsal degerlere yaptirim gücü kazandiran, yani bireyin toplumdaki davranisina sinir koyan emir ve yasaklardir. Hukuk normlari, din kurallari, ahlak kurallari, görgü kurallari, örf ve adetler baslica norm biçimleridir.
c) Toplumsal Kurumlar : Toplumsal deger ve normlarin birlikte örgütlenmeleri sonucu olusan, toplumsal bütünlügü (yapiyi) korumayi amaçlayan, nispeten sürekli örgütlenmelerdir.
UYARI : Toplumsal degerlerin yaptirim gücü yoktur. Toplumsal degerler, normlar sayesinde yaptirim gücü kazanirlar.
Toplumsallasma (Sosyallesme) : Biyolojik varlik olarak dünyaya gelen insanin, toplumun degerlerini ögrenmesi sürecine toplumsallasma (sosyallesme) denir.
Toplumlarin bireye yönelik amaçlari sunlardir:
- Toplumun istedigi davranis biçimlerini, rolleri ögretmek.
- Toplumun hedefleri dogrultusunda hedef göstermek.
- Yetenek ve becerilerin ortaya koyulmasina firsat vererek bireyin kisilik sahibi olmasini saglamak.
Toplumsallasma araçlari sunlardir :
- Birincil toplumsallasma araçlari : Aile, akran gruplari, akrabalik, mahalle, köy gibi gruplardir.
- Ikincil toplumsallasma araçlari : Sendika, dernek, askerlik, kitle iletisim araçlari, okul vs.
UYARI : Birincil toplumsallasma araçlarinin birey üzerindeki etkisi daha fazladir. Ancak televizyonun gittikçe artan etkisi, ikincil toplumsallasma araçlarinin da birey üzerindeki
Sosyolojinin Tanimi
Toplumsal iliskileri ve bu iliskileri düzenleyen devlet, egitim, ekonomi, din, aile gibi kurumlarin yapilarinda ve görevlerinde (islevlerinde) meydana gelen degismeleri somut kosullari içinde inceleyen bilime sosyoloji denir.
Sosyolojinin Tarihçesi
Ilk çaglardan beri toplumun yapisiyla ilgilenen düsünürler vardi :
Platon, ideal toplum düzeninden söz etmistir.
Sosyolojinin müjdecisi sayilan Ibn-i Haldun ilk defa devletle toplumun birbirinden farkli oldugunu belirterek toplumsal yasami da incelemistir.
Machiavelli, Thomas More, Francis Bacon, toplumsal sorunlara “çözüm” önerileri getirmislerdir.
Bu düsünürlerden farkli olarak Montesquieu, “Olmasi gereken degil, olan incelenmelidir.” diyerek sosyolojinin sinirlarini çizmis ve bilim olarak dogusuna temel hazirlamistir.
Sosyolojinin, bu sözcügü ilk kullanan Auguste Comte tarafindan 19. yüzyil baslarinda kuruldugu kabul edilir. Comte'a göre sosyoloji, fizik, kimya biyoloji gibi doga bilimlerinin yöntemleriyle toplumu incelemelidir.
Sosyolojinin kurucularindan Emile Durkheim, sosyolojinin konusunun toplumsal olgu oldugunu ve toplumsal yasamin yine diger basit toplumsal olgularla açiklanabilecegini vurgulamistir.
Max **ber'e göre, toplumu ve toplumsal eylemleri açiklamak için genel kavramlardan degil, bireylerden, öznel olarak düsünülmüs anlamlardan hareket edilmelidir. Böylece **ber, psikolojik yaklasimla sosyolojik yaklasimi birlestirmek istemistir.
Ülkemizde, Durkheim sosyolojinin bilim yapma anlayisi Ziya Gökalp ile, Le Play çizgisi ise Prens Sebahattin'le temsil edilmistir.
Platon (M.Ö. 427 – M.Ö. 347) : Platon, baba tarafindan Atina'nin efsanevi krallariyla ve anne tarafindan da Solon'la akrabadir. Yasamindaki en önemli olaylardan biri de, gençliginde Sokrates'le karsilasmasidir. Sokrates'in mahkumiyeti ve idamindan sonra egitimde; özellikle de devlet adami egilimlilerin egitimlerinde derin degisiklikler olmadikça insanin kaderinin umutsuz olduguna karar verdi.
Bu nedenle de, kirk yaslarindayken, Sicilya ve Italya'ya ilk yolculugundan sonra (bu yolculukta Pythagoras'çilarlarla tanisti) aktif politikaya katilmaktansa, sitenin gelecekteki liderlerini yetistirmek üzere Atina'da bir okul kurar. Bu okula üzerinde kuruldugu parkin adi verilerek Akademia dendi. Aristoteles, yirmi yildan uzun bir süre Akademia'da ögrencilik ve ögretmenlik yapmistir.
Machiavelli, Niccolo (1469 – 1527) : Floransali Machiavelli 1498'de disisleri ve savunma ile görevli Ikinci Sansölyelik Sekreterligine atandi. Pek çok ülke dolasti ve diplomatik deneyim kazandi. Floransa'nin bagimsizligi için kurdugu milis birlikleri 1509'da Pisa'nin alinmasinda önemli rol oynadi. 1513'de Medici ailesinin Floransa'ya dönmesinden sonra hapsedildi.
Serbest kalinca, Floransa yakinlarinda yapitlarini yazamaya basladi. Bunlarin içinde en önemlisi; Medicilere sundugu 1513 tarihli “II Principe” (Prens) ‘dir. 1527'de Medicilerin devrilmesi üzerine gözden düstü ve ayni yil öldü. Machiavelli'nin tarih ve siyaset felsefesi üzerine yazdiklari ve karsilastirmali tarih metodu günümüzde de önemini sürdürmektedir.
St. Thomas More (1477 / 78 – 1535) : Aziz (St.), sövalye, Ingiltere Lord Sansölyesi (basbakan), yazar Thomas More 1477 ya da 1478 yilinda Londra'da dogdu, 1492'de Oxford Üniversitesi'ne girdi, 1499'da Erasmus'la tanisti. 1504'de parlamentoya girdi. 1516'da Londra'da ünlü eseri “Ütopya” yi tamamladi.
1523'de Avam Kamarasi'nin sözcülügüne seçilen More, 1534 yilinda uymayi reddettigi yasa nedeniyle Londra Kulesi'ne hapsedildi ve 1535 yilinda da idam edildi. Karl Kautsky söyle yazar : “Amaçladigi bos zaman rüyasini algilayabilmek için üç yüz yildan daha uzun bir süre geçmesi gerekmistir. Ütopya, dört yüz yildan daha eski olmasina ragmen, More'un idealleri yenilmemistir ve hala mücadele eden insanligin ardinda durmaktadir.”
Francis Bacon (1564 – 1616) : Verulam Baronu. 1564 Londra dogumludur. Hukuk ögrenimini tamamladiktan sonra baroya girmeye çalisti. 1593'de Avam Kamarasi'na girdi. Kraliçenin gözdesi Essex Kontu onu himayesine aldi. 1613'de Saray'in bas avukati, 1617'de bas mühürdar, 1618'de bas yargiç ve baron, 1620'de ise vikont oldu.
Ama 1621'de rüsvet almakla suçlanan Bacon devlet hizmetinden uzaklastirildi. Ömrünün son yillarini bilim ve felsefeye adadi. Bacon'un felsefesi'nin temelinde, tümdengelimci mantigin yerine tümevarimci metodu uygulamasi yatar. Ona göre gerçek bilim, nedenlerin bilimidir ve bu yolla insanoglu dogaya egemen olacaktir.
Montesqiueu (1689 – 1755) : Fransiz yazari Montesqiueu, 1689 yilinda dogmustur. Ayni zamanda bir hukukçu olan Montesqiueu, uzun süre hukuk alaninda çalismistir. Yazar olarak taninmasi, onun, 1721 yilinda yazdigi “Iran Mektuplari” adli eseriyle baslar. Montesqiueu'nu ikinci büyük eseri 1734 yilinda yazdigi “Roma'nin Büyüklügününün ve Çöküsünün Sebepleri Hakkindaki Düsünceler” adli eseridir. Montesqiueu'nun en büyük eseri 1748 yilinda yazdigi “Kanunlarin Ruhu” adli kitabidir.
Auguste Comte (1798 – 1857) : Fransiz Auguste Comte, sosyoloji biliminin kurucusu olarak taninmistir. Insan topluluklarinin dogasini ve nasil gelistigini anlamaya çalisti. Comte'a göre, insanlar mulu ve basarili olmak için birlikte çalisma ihtiyacindadirlar.
Comte'a göre, bilimler hiyerarsisinin en tepesinde etik (moral) vardir ve sonra asagiya dogru sosyoloji, biyoloji, kimya, fizik, astronomi ve matematik siralanir. Asagidan yukariya izlendiginde, kuramsal ve tarihsel olarak, basitten karmasiga bilimler birbirlerini izleyerek teolojik, metafizik asamalardan pozitif asamaya, diger bir deyisle etik ve sosyoloji alanina ulasmislardir.
Emile Durkheim (1858 – 1917) : Fransiz toplumbilimci Durkheim 1858 dogumludur. 1902'de Sarbonne üniversitesi'nde kürsü sahibi oldu. Toplumu bir organizma gibi degerlendirmesi ve bir organizma içerisindeki organlarin dayanismasi olgusu gibi bir toplumu da birbiri ile dayanisma içerisinde bulunan organlardan olusan bir bütün olarak degerlendirmistir.
Toplumsal örgütlenme üzerine yaptigi çalismalar toplumbilim çalismalarina yeni bir hamle getirmistir. Bunlarin disinda sosyal-psikoloji ile de ilgilenmis ve “intihar” eylemi üzerine ampirik çalismalar da yapmistir. 1917 yilinda Paris'de ölmüstür.
Max **ber (1864 – 1920) : Max **ber, kapitalizmin gelismesine katkida bulunan Hristiyan ahlaki üzerine vurgu yaparak gelistirdigi Protestanlik kuramiyla ünlü olmustur. **ber sosyolojisi gelenekselden rasyonel eyleme dönüsümü kesfetme ve anlamaya yöneliktir. Gelenek, modern öncesi toplumlarin üzerinde asilmaz bir güç olarak durmaktadir. **ber'e göre, Protestan etigi, gelenegin tutuculugunu kirmistir. Çünkü, Protestan etigi, insanlarin zenginlik elde etmek için çabalamalarini, dinsel onaylar sunarak rasyonellestirir ve cesaretlendirir.
Ziya Gökalp (1876 – 1924) : Idadi'de okurken Arapça, Farsça ve Fransizca ögrendi. Islam tanribilimi ve tasavvuf üzerine çalisti. Ikinci Mesrutiyet ilan edilince Ittihat ve Terakki'nin Diyarbakir subesini kurdu. 1909'da “Peyman” gazetesini çikardi. Ayni yil Ittihat ve Terakki'nin genel merkez üyeligine seçildi. 1912'de milletvekili seçildi.
Dört ay sonra Osmanli Mebuslar Meclisi kapaninca Darülfünun'da 1919'a kadar toplumbilim profesörlügü görevini yürüttü. Birinci Dünya Savasi'nda “Yeni Mecmua” yi çikartti. Türkçülük kavr*****n yayilmasinda öncülük eden Ziya Gökalp, eserlerinde misak-i milli sinirlari içerisinde dogu toplumundan bati toplumuna çevrilmis bir Türk devleti üzerinde durmustur.
Sosyolojinin Amaçlari
- Toplumlari, içinde bulunduklari yere ve zamana göre, nesnel ve somut kosullariyla anlamak.
- Toplumlarin tarihsel gelisim sürecinde geçirdikleri degisimin etkilerini ve yönünü açiklamak.
- Farkli toplumlar arasindaki benzerlikleri saptayip genellemelere ulasmak.
- Mevcut toplumsal verilere dayanarak ileride ortaya çikacak olaylarla ilgili öngörüde bulunmak.
Sosyolojinin Özellikleri
· Sosyoloji, tek tek bireylerin sorunlariyla degil, toplumu ilgilendiren sorunlarla ilgilenir. Örnegin sosyoloji, ilk bakista bireysel bir sorun olarak algilanan “intihar” olayinin toplumsal boyutuyla ilgilenir. E. Durkheim, “Intihar” adli çalismasinda, savas dönemlerinde intihar olaylarinin azaldigini, toplumda kuralsizlik halinin yasandigi ekonomik kriz dönemlerinde ise intihar olaylarinin arttigini göstermistir.
· Sosyolog, toplumsal olaylari kendi deger ve begenilerinin etkisi altinda kalmadan nesnel (objektif) olarak inceler. Durkheim'in deyisiyle sosyolog, toplumsal olaylari “bir esya gibi” ele alir.
· Sosyoloji, olani oldugu gibi inceler. Ahlak, hukuk, din gibi bireylerin nasil davranmasi gerektigine iliskin kurallar koymaz. Bu anlamda, sosyoloji kural koyucu yani normatif degildir. Örnegin, sosyoloji yardim etmeme davranisini iyi ya da kötü olarak degerlendirmez.
· Sosyoloji doga bilimleri gibi deneysel bir bilim degildir. Çünkü, sürekli degisim halinde olan toplumsal olaylari ve toplumsal çevreyi laboratuar kosullarinda gözlemlemek ve yönlendirmek olanakli degildir.
· Sosyoloji, toplumsal kurumlarin (aile, din, egitim, devlet, hukuk) yapilarinda ve islevlerinde meydana gelen degismeleri, tarihsel evrim süreci içerisinde inceler. Örnegin, Cumhuriyet devrimiyle beraber din kurumunun islevinde meydana gelen degismeler sosyolojinin alanina girer.
· Sosyoloji, toplumsal olgularin nedenlerini bireylerde degil diger toplumsal olgularda arar. Örnegin, köyden kente göç olgusunu inceleyen bir sosyolog, bu olguyu bireysel tercihlerle açiklamaz. Göçün nedenini tarimda traktörün kullanilmasina, sulu tarimin yapilmamasina, miras yoluyla topraklarin parçalanmasi vb. gibi diger toplumsal olgulara baglar.
· Sosyoloji, toplumsal yapiyi bir bütün halinde inceler. Diger toplumsal bilimler toplumsal yasamin farkli yönlerini ayri ayri incelerler. Örnegin, sosyal antropolog kültürel yapiyi; ekonomi, mal ve hizmetlerin üretimini, bölüsümünü ve tüketimini; tarih, geçmiste olup bitenlerin nedenlerini belgelere dayanarak saptamaya çalisir. Sosyoloji ise, toplumsal yapi içerisinde yer alan kültürel ögeleri, ekonomik iliskileri, tarihsel geçmisi, cografi konumu bilmek zorundadir. Bu yüzden de sosyologlar sürekli olarak diger toplumsal bilimlere basvurma gereksinimi duyarlar.
Toplumsal Olay ve Olgu
Toplumsal Olay
Insanlar arasi iliskilerden dogan, bir defada olup biten yeri ve zamani belli toplumsal olusumlara toplumsal olay denir. Örnegin, Ahmet ile Ayse'nin evlenmesi, Türkiye'deki 1974 genel seçimi birer toplumsal olaydir.
Toplumsal Olgu
Toplumsal olaylarin tekrar etmesiyle dogan, mekandan ve zamandan bagimsiz kavramlardir. Örnegin, Ahmet ise Ayse'nin evlenmesi bir toplumsal olayken evlilik bir toplumsal olgudur. Türkiye'deki 1974 genel seçimi bir toplumsal olayken seçim bir toplumsal olgudur.
UYARI : Toplumsal olaylar somut ve özel, toplumsal olgular soyut ve geneldir.
Toplumsal Olayin Özellikleri
• Toplumsal olaylar, insanlarin bir arada yasamalarindan dogarlar.
• Toplumsal olaylar bireyin disindadir ve bireye baski yaparlar.
• Birey toplumsal olaylari toplum içinde hazir bulur ve “toplumsal kalitimla” diger kusaklara aktarir.
• Toplumsal olaylar tarihsel gelisim sürecinde ayni toplumda zamanla degisirler.
• Toplumsal olaylar toplumdan topluma da farkliliklar gösterirler.
• Toplumsal olaylar sayilarla ifade edilebilir.
Sosyolojinin Diger Bilimlerle Iliskisi
Sosyoloji ve Tarih : Tarih bilimi, toplumlarin ortaya çikisi, gelisimi, dagilmasi, çözülmesi gibi geçmiste olup biten toplumsal olaylari belgelere dayanarak inceler. Içinde yasadigi toplumsal yapiyi anlamaya çalisan sosyolog, mutlaka arastirmasinin bir yerinde bu toplumsal yapiyi olusturan tarihsel olaylari bilme zorunlulugu hisseder. Tarih bilimi de sosyologa, olaylarin geçmisi hakkinda bilgi sunarak, toplumu bir bütün halinde kavramasina yardimci olur.
Sosyoloji ve Psikoloji : Psikoloji, insanlarin duyumsal (görme, tad alma, vb.) duygusal, davranissal, bilissel (zihinsel) özelliklerini inceler. Baska bir deyisle psikoloji insan dogasini inceleyen bir bilimdir. Kurumlari, gruplar içerisindeki insan davranislarini inceleyen sosyoloji, insan dogasini bilmeden toplum içindeki insani (toplumsal insani) anlayamaz.
Bu yüzden sosyoloji insan dogasiyla ilgili bilgilerini psikolojiden alir.
Sosyoloji ve Antropoloji : Antropoloji (insanbilim), evrim sürecinde, insanin degisen biyolojik yapisini, bedensel özelliklerini, irklara ayrilip ayrilmayacagini, ilkel topluluklari ve bunlarin kültürlerini inceleyen bir bilimdir. Antropoloji ikiye ayrilir :
Fizik Antropoloji : Insanin biyolojik yapisinda meydana gelen degismeleri, irklarin kökenini inceler.
Kültürel Antropoloji : Tarim, hayvancilik türleri gibi kültürel özellikleri; inanç, gelenek, görenek gibi kültürel kaliplari; araç, gereç, sanat ve bilgiler gibi kültürel ürünleri konu edinir.
Sosyoloji ve Hukuk : Hukuk bireylerin birbirleriyle ve toplum ile olan iliskilerini düzenleyen ve devlet gücünün destegindeki yaptirimlarla uyulmasi zorunlu duruma getirilen kurallar bütünüdür. Toplumu inceleyen sosyolojinin, toplumu düzenleyen hukuk kurallarini bilmeden, toplumsal yapiyi tam olarak anlamasi mümkün degildir.
Sosyoloji ve Ekonomi : Ekonomi, insanlarin ihtiyaç duydugu mal ve hizmetlerin nasil üretildigini, bölüsüldügünü ve tüketildigini inceleyen bir bilimdir. Üretim, bölüsüm ve tüketim gibi ekonomik olaylar sirasinda, insanlar arasinda birçok iliski kurulur (isçi-isveren is bölümü gibi). Bu ekonomik iliskiler bilinmeden toplumun yapisi bir bütün olarak anlasilamaz.
Sosyoloji ve Cografya : Toplumsal iliskiler, kurumlar, “dogal çevre” (fiziki çevre) üzerinde var olurlar. Bu dogal çevreyi inceleyen bilim de cografyadir. Bu dogal çevre taninmadan toplumsal olaylar, iliskiler, kurumlar açiklanamaz. Sosyolog, toplumun içinde bulundugu maddi (fiziki) yapiyi açiklayabilmek için cografyadan yararlanmak zorundadir.
Sosyolojide Kullanilan Yöntem ve Teknikler
• Sosyolojide Kullanilan Yöntemler
Yöntem
UYARI : Yöntem ve teknik kavramlari genellikle yanlis olarak birbirlerinin yerine kullanilmaktadir. Teknik, seçilen yönteme bagli olarak belirlenen bilgi toplama aracidir.
Bir arastirmanin basindan sonuna kadar izlenmesi gereken düsünsel yoldur. Sosyolojide kullanilan yöntemler sunlardir :
• Tümdengelim : Tümdengelim, gerek akil gerekse gözlem ve deney yoluyla elde edilmis genel bir ilkeyi ayri ayri olaylara uygulamaktir. Baska bir deyisle, özelin bilgisini genel yargilardan çikarmaktir.
• Toplumsal degismenin çok hizli oldugu dönemlerde suç orani artar.
• Istanbul'un toplumsal degisme hizi çok fazladir.
• O halde Istanbul'da suç orani artar.
Yukaridaki örnekte de görüldügü gibi tümdengelim yöntemi bize yeni bir bilgi vermez. Genel yargilarin içerisindeki sakli olan bilgileri açiga çikartir.
• Tümevarim : Tümevarim, gözlenen tek tek olgulardan yola çikarak genel yargilara ulasmaktir. Basa bir deyisle, tümevarim özelden genele giden bir akil yürütme türüdür.
• Gözledigim Seyrek köyünde köyden kente göç orani azdir.
• Gözledigim Ortaklar köyünde köyden kente göç orani azdir.
• Gözledigim Yaniklar köyünde köyden kente göç orani azdir.
• Gözledigim Geren köyünde köyden kente göç orani azdir.
• O halde sulu tarimin yapildigi köylerde köyden kente göç orani azdir.
Tümevarim mi, Tümdengelim mi?
Bilimsel arastirma sürecinde tümevarim ve tümdengelim yöntemleri birbirlerini tamamlar niteliktedir.
Tek tek olgulardan genel ilkelere ulasilir (tümevarim).
Genel ilkelerden yola çikilarak varsayimlarda bulunulur (tümdengelim).
Varsayimlarin dogrulugunu sinamak için deneyler ve incelemeler yapilir. Bu incelemelerin sonucunda genel ilkelere ulasilir (tümevarim).
• Anoloji : Anoloji, iki benzer olay arasinda karsilastirma yaparak sonuca ulasmaktir. Arjantin'de enflasyon orani yüksek oldugundan toplumsal muhalefet fazladir. Yunanistan'da da enflasyon orani yüksektir. O halde, Yunanistan'da da toplumsal muhalefet fazladir.
UYARI : Anolojinin tümevarim yönteminden farki sudur : Tümevarim, özelden genele bir akil yürütmedir, Anoloji ise özelden özele bir akil yürütmedir.
• Birlestirici Yöntem : Birlestirici yöntemde, incelenen toplumsal olay ile ilgili olan diger olaylar da göz önüne alinarak açiklamalar yapilir. Çünkü, toplumsal olaylar bir bütündür. Arastirmaci da toplumsal olaylarin karsilikli bagliligina ve etkilesimine dikkat etmek zorundadir.
UYARI : Birlestirici yöntem her ne kadar yöntem olarak anilsa da basli basina yöntem olmaktan çok, bir yöntem ilkesidir.
• Sosyolojinin Yöntem ve Ilkeleri :
• Somutluk : Sosyoloji yer ve zaman bakimindan belirli olan olgulari inceler. Sosyolog, hayalinde tasarladigi ideal toplum modelleriyle (ütopyalarla) ilgili degildir.
• Nesnellik : Sosyolog, toplumlari toplumsal ve bireysel deger yargilarindan siyrilarak inceler.
• Sinirlilik : Sosyolog, hem inceledigi konuyu hem de arastirma yaptigi alani (sahayi) sinirlandirmak zorundadir. Evren arastirmanin kapsadigi alandir. Sosyolog genellikle arastirmasinin kapsadigi alandaki bireylerin tümünden bilgi toplayamaz. Sosyolog bu durumda evreni temsil etme yetenegine sahip birimleri (örneklem gruplarini) seçerek, arastirmasini bu birimler üzerinde sürdürür.
• Karsilikli bagimlilik : Sosyolog, inceledigi degiskenlerle diger degiskenlerin karsilikli etkilesim içerisinde oldugunu gözardi etmemelidir. Örnegin, köyden kente göçün nedeni sadece ekonomik nedenlerle açiklanamaz; ekonomik nedenlerin yani sira hukuksal, dinsel vb. nedenler de köyden kente göçü etkiler.
• Dinamiklik : Sosyolog, toplumsal olgularin zaman ve mekan içinde degistigini göz önüne almak zorundadir.
• Bütünlük : Toplumsal olaylar ancak toplumun genel yapisiyla iliskilendirildigi zaman anlam kazanir.
• Öngörü saglama : Sosyolog, mevcut verileri degerlendirerek ilerde ortaya çikabilecek olaylari önceden kestirebilir.
• Kavramlari açik seçik tanimlama : Sosyolog, arastirmasinda kullanacagi kavramlari daha arastirma projesinin basinda tanimlamaktadir.
• Sosyolojide Kullanilan Baslica Arastirma Teknikleri
Teknik
Teknik, seçilen yönteme bagli olarak belirlenen bilgi toplama aracidir. Sosyolojinin kullandigi belli basli arastirma teknikleri sunlardir.
• Gözlem : Toplumsal yasamla ilgili olaylari olusum kosullari içinde amaçli ve sistemli bir biçimde izlemek ve kaydetmektir. Gözlem çesitleri sunlardir :
• Belgeler Üzerinde Yapilan Gözlem : Arastirilan konu ile ilgili kitap, yazit, film ya da ses, kayit, nesne, istatistik vb. belgeleri incelemektir.
• Kapsamli Gözlem : Çok sayida bireyden olusan bir toplumsal grubun ekonomik, kültürel ve toplumsal özelliklerinin görüsmelerle arastirilmasidir.
• Yogun Gözlem : Kapsamli gözlemin yetersiz kaldigi durumlarda arastirma konusu ile ilgili az sayida insanla derinlemesine görüsülmesidir.
• Katilarak Gözlem : Arastirmacinin inceledigi toplumun yasantisina katilarak bilgi toplamasidir. Çogunlukla antropologlarin kullandigi bir bilgi toplama aracidir. Katilarak gözlemde ideal olan incelenen kültürün içinde dört mevsim yasamaktir. Ancak bu zorunlu bir kosul degildir. Katilarak gözlemin olumsuz yönü arastirmacinin uzun süre inceleme yaptigi toplumun içinde kalarak objektifligini yitirmesidir.
• Anket : Anket, kisilerin belirli konulardaki tutumlarini, düsüncelerini saptamak için hazirlanmis soru listesiyle bilgi toplamaktir. Anket uygulanirken genellikle arastirmacilar ile anket uygulayan kisiler karsi karsiya gelmezler. Dagitilan anketler bireyler tarafindan doldurulur.
• Görüsme : Önceden hazirlanmis sorularin, arastirma konusuyla ilgili kisilere yüz yüze sorulmasidir. Görüsmede, anketten farkli olarak görüsmeciyle görüsülen kisi karsi karsiya gelmektedir.
UYARI : Enformel görüsmelerde önceden hazirlanmis sorular dogrudan degil de sohbet havasi içinde sorulur.
• Monografi : Aile, köy gibi küçük gruplarin ya da bir örnek olayin tüm degiskenleriyle derinlemesine bir sekilde incelenmesidir. Monografiler su sekillerde olabilir :
• Köy-sehir monografileri
• Sendika ve parti gibi kuruluslarin monografileri
• Kan davasi gibi özel bazi örnek olaylari ele alip inceleyen monografiler.
UYARI : Monografi tekniginde, diger tekniklerde oldugu gibi, seçilen birimin evreni temsil etme özelligi göstermesi gerekir.
• Sosyometri : Sosyometri, küçük gruplarda kimin kimden hoslanip hoslanmadigini saptamaya yarayan bir tekniktir. Sosyometri küçük gruplarda yildiz ve itilen kisileri saptamaya yarar. Testin sonuçlarindan yararlanarak grubun sosyogrami (iliski haritasi) çikartilir.
• Istatistik : Sosyolog, diger tekniklerle toplanilan verilen ne anlama geldigini ve bunlardan nasil geçerli sonuçlar çikartilabilecegini bilmek için istatistiksel tekniklerden yararlanmak zorundadir.
• Bilimsel Arastirma Sürecinin Asamalari
Kavramsal Model Asamasi
• Arastirma probleminin hissedilmesi, kaynak tarama
• Problemin sinirlandirilmasi
• Arastirma amacinin belirlenmesi
• Varsayimlarin (denencelerin) ortaya atilmasi
Arastirma Asamasi
• Arastirma Evreninin belirlenmesi
• Istatistiki tekniklerden yararlanarak arastirma örneklerinin seçilmesi
• Verilerin toplanmasi
Çözümleme (Analiz) Asamasi
• Verilerin istatistiki tekniklerle islenmesi, sunulmasi; verilerin varsayimlari dogrulayip dogrulamadiginin belirtilmesi
Biresim (Sentez) Asamasi
• Çözümleme asamasinda elde edilen sonuçlar yorumlanarak sistematik bilgilere (kuramlara – teorilere) ulasilir.
TOPLUMSAL YAPI
Toplumsal Yapi : Toplum, üyeleri arasinda is birligi bulunan ve bu isbirligini denetleyen kurallarin bulundugu; cografi bir yeri ve ortak kültür olan; çok ya da az ölçüde kurumlasmis iliskiler bütünüdür. Toplumun görevleri (islevleri) sunlardir :
- Neslin dev***** saglamak (biyolojik üretim)
- Yeni nesli egitmek (toplumsallastirma)
- Bireylere yasamin anl***** ve amacini asilamak
- Mal ve hizmetlerin üretimini ve dagilimini saglamak
- Toplumda düzeni saglayan kurallara sahip olmak ve bunlari uygulamak
Toplumsal yapi; içinde toplumsal iliskilerin, toplumsal olaylarin meydana geldigi, toplumsal gruplarin, kurumlarin yer aldigi, nüfus ve yerlesim tarzinin sekillendigi toplumsal varliktir.
Kültürel (Toplumsal) Yapinin Temel Ögeleri)
Toplumsal yapi, fizik ve kültürel yapi olmak üzere ikiye ayrilabilir.
Fizik Yapi :
Toplumun içerisinde bulundugu cografi mekan ve nüfus özellikleri fiziksel yapiyi meydana getirir. (Fizik yapiyi sosyolojinin son konusunda isleyecegiz.)
Kültürel Yapi :
Toplumsal iliskilerden kaynaklanan ögeler genel olarak kültürel (toplumsal) yapiyi meydana getirir. Bunlari su sekilde siralayabiliriz.
Toplumsal Iliski : Insanlarin bir arada yasamalarindan dogan, en az iki insan arasinda gerçeklesen, uzun bir süre devam eden, bireylerin birbirinin bilincinde oldugu etkilesimlere toplumsal iliski denir.
Toplumsal iliskiler üç tür altinda incelenebilir:
a) Insan - Insan Iliskisi : Ögrencinin ögretmene soru sormasi, ablanin kardesini bakkala göndermesi insan - insan iliskilerine örnektir.
b) Insan - Grup Iliskisi : Insanlar ister istemez gruplarin içinde yer alirlar. Bu durum grupla birey arasinda karsilikli hak ve görevleri gerektirir. Örnegin bir futbol takiminda görev alan futbolcunun gruba (takima)karsi sorumluluklari oldugu kadar grubun (takimin) da futbolcusuna karsi yerine getirmek zorunda oldugu görevler vardir. Futbolcunun takimla iliskisi insan - grup iliskilerine örnek olusturur.
c) Grup - Grup Iliskisi : Toplumsal yasamda, farkli toplumsal gruplar da karsilikli etkilesim içerisinde olurlar iki futbol takiminin maç yapmasi grup - grup iliskilerine örnektir.
UYARI :Toplumsal Iliski tanimini okurken su özellige dikkat edilmelidir.
Toplumsal iliski yardimlasma, dostluk, arkadaslik gibi yaklasimlari barindirdigi gibi, düsmanlik, rekabet ve benzeri uzaklasmalari da içerir.
Süreklilik Yönünden Toplumsal Iliskiler
Toplumsal iliskiler süreklilik yönünden üçe ayrilir :
a) Gelip - Geçici (igreti) Iliskiler : Kisa süreli iliskilerdir. Arkadasinizin dogum günü kutlamasinda ilk kez karsilastiginiz kisilerle iliskiniz kutlama bittiginde sona ermisse bu, igreti iliskiye örnek olusturur.
b) Devirli (Periyodik) Iliski : Belirli zaman araliklarinda insanlarin bir araya gelmesiyle olusur. Ayni okulu bitirmis kisiler yilda bir kez bulusuyor ve iliskiler yalnizca o günle sinirli kaliyorsa buna periyodik iliski denir.
c) Sürekli Iliskiler : Aile, akrabalik, arkadaslik gibi uzun süre devam eden iliskilere sürekli iliskiler denir.
Toplumsal Statü : Bireyin toplum içinde isgal ettigi mevkie (konum) statü denir. Baska bir deyisle statü, bireye toplum içinde hak ve sorumluluklar yükleyen konumdur (mevkidir). Birey toplum içerisinde birçok statüye sahiptir. Örnegin sizler; ögrenci, kardes, dayi, amca, arkadas, yurttas statülerinden bir kaçina ya da hepsine sahip olabilirsiniz.
- Statünün Islevi : Toplumsal grupta belli bir yerin (konumun) öteki yerlere göre durumunu gösterir. Örnegin, bir okul grubunda, müdürün konumuyla, müdür yardimcilarinin konumlari, onlarin ögrenciler tarafindan derecelendirilmesini saglar.
Toplumsal statüyü su faktörler belirler :
a) Demokratik ya da totaliter her toplumda soy bagi, kisinin toplumsal statüsünü belirler.
b) Bireyin sahip oldugu servet miktari statüyü belirler.
c) Kisinin yaptigi isin islevsel yararlari statüyü belirler.
d) Bireyin egitim düzeyi statüyü belirler.
e) Bireyin dini statüyü belirleyebilir.
f) Bireyin biyolojik özellikleri (cinsiyet, güzellik, yas vb.) statüyü belirleyebilir.
- Statü Türleri : Üç tür statü vardir ve bunlardan ikisi statülerin elde edilme biçimleriyle ilgilidir. Toplumsal statüler genellikle iki yoldan kazanilir :
a) Verilmis (edinilmis) Statüler : Bireyin yas, cinsiyet, irk ve öteki fiziki özellikleri gibi dogustan getirdigi ya da dogar dogmaz toplum tarafindan bireye yüklenilen statüler verilmis (edinilmis) statülerdir. Örnegin, erkek, kadin olmak, Hintli, Kizilderili olmak dogustan getirilen verilmis statülerdir.
b) Kazanilmis Statüler : Bireyin kendi emek, çaba, egitim ve yetenekleri ile elde ettigi statülerdir. Politikaci olmak, ressam olmak,anne, baba olmak kazanilmis statülerdir.
c) Anahtar Statü : Bireyin sahip oldugu statülerden en baskin olanidir. Erkek, baba, yurttas, dayi, arkadas, komsu, müdür gibi birçok statüye sahip olan bir birey çevresinde de "müdür amca" olarak aniliyorsa bu kisinin anahtar statüsü müdürlüktür.
Toplumsal Prestij : Bireyin statülerine toplumun verdigi degere prestij denir. Prestij kavrami, toplumdan topluma ve ayni toplumda zaman içerisinde degisen dinamik bir kavramdir. Örnegin, Cumhuriyetin kurulus yillarinda ögretmenlerin prestiji (sayginligi) yüksekken, günümüzde isletme, maliye, bankacilik gibi meslek gruplarinin prestiji artmistir.
Toplumsal Rol : Toplumun, belirli toplumsal statülerdeki kisilerden, yapmalarini bekledigi davranislara toplumsal rol denir. Örnegin toplum, doktorlardan, giyimlerinden hastalariyla iliskilerine varincaya kadar belirli davranislar bekler.
Toplumun bireyden bekledigi rollerle, bireyin gerçeklestirdigi roller arasinda farkliliklar gözlenebilir.
Farkli statülerin birbirleriyle olan iliskileri rol pekismesine ya da rol çatismasina neden olabilmektedir.
- Rol Pekismesi : Farkli statülerin gerektirdigi rollerden birinin diger bir rolün oynanmasini kolaylastirmasina rol pekismesi denir.
- Rol Çatismasi : Degisik statülere iliskin rollerin birbirleriyle çelismesine rol çatismasi denir.
UYARI : Beklenen rollerle, gerçeklesen roller arasinda söyle bir ayrim vardir; Beklenen roller kolay kolay degismez; ancak gerçeklestirilen roller bireyin kisiligine bagli olarak her zaman çesitlilik gösterir.
Toplumsal Gruplar (Kümler) :
Grubun Tanimi ve Özellikleri : Ortak amaçlarini gerçeklestirmek için üyeleri arasinda iliskileri düzenleyen kurallarin bulundugu, her üyenin grubun varligini ve simgelerini bilinçli olarak ayirdettigi, sürekliligi olan bireyler topluluguna grup denir.
Toplumsal grubun olusmasi için su özelliklerin bulunmasi gerekir:
- En az iki kisiden olusmak
- Ortak amaçlara sahip olmak
- Bireylerin yerlerini belirleyen statülere sahip olmak
- Statülere bagli beklenen rollere sahip olmak
- Grup içinde iliskileri düzenleyen kurallar
Bir grubun sürekliligini saglayabilmesi için su fonksiyonlari yerine getirmesi gerekir:
- Grup, grubu bir arada tutan "biz" bilincini olusturmalidir.
- Grup, üyelerinin beklentilerine yanit vermelidir.
Grup Türleri :
a) Üye Sayilarina Göre Gruplar
- Küçük Grup : Arkadaslik, aile gibi gruplar
- Büyük Grup : Kent, devlet gibi gruplar.
b) Sürelerine Göre Gruplar :
- Geçici Grup : Tatilde tanisip arkadaslik yapan kisilerden olusan gruplar bu türe girerler.
- Sürekli Grup : Aile, köy gibi gruplar.
c) Katilma Biçimine Göre Gruplar :
- Üyelerinin Iradeleriyle Katildigi Grup : Dernek, Siyasi parti bu tür gruplardir.
- Üyelerinin Iradeleri Disinda Katildigi Grup : Aile, akrabalik ya da bir kastin üyesi olarak dogmak bu gruplara örnektir.
d) Kurulus Biçimine Göre Gruplar :
- Resmi Grup : Bir devlet dairesinde çalisanlar, sendikalar, dernekler
- Resmi Olmayan Grup : Akrabalik, arkadaslik gruplari
Toplumsal Iliski Biçimlerine Göre Gruplar : Cooley, Tönnies ve Durkheim gruplari, üyeleri arasindaki iliskilere göre siniflandirmislardir.
- Cooley in Siniflandirmasi :
a) Birincil Gruplar : Yüzyüze iliskilerin ve duygusal baglarin güçlü oldugu gruplardir. Grubu birbirine baglayan "biz" bilincidir. Aile, akrabalik, arkadaslik gruplari birincil gruplardir.
b) Ikincil Gruplar : Grubun üyeleri arasindaki iliskiler sinirli ve resmi iliskilerdir. Grupta "ben" duygusu hakimdir. Bireyler ortak çikarlarini koruyabilmek için bir araya gelmistir. Dernek, sendika, siyasi partiler bu tür gruplara örnek olusturur.
- Tönnies in Siniflandirmasi :
a) Cemaat : Ortak iradenin, ortak mülkiyetin bulundugu, etnik köken, irk, din, kültür gibi özellikleri farklilasmamis gruplardir. Üyeler arasindaki iliskileri gelenekler saglar.
b) Cemiyet : Bireysel mülkiyetin, bireysel iradenin hakim oldugu gruplardir. Bireyler arasindaki iliskiler toplumsal sözlesmelerle (resmi ve yazili kurallarla) saglanir. Üyeler arasinda akilci çikar anlasmalari egemendir.
- Durkheim in Siniflandirmasi :
a) Mekanik Dayanismali Gruplar : Genellikle sanayi öncesi toplumlarda görülen, benzer statüdeki insanlar arasindaki dayanismanin güçlü oldugu, is bölümünün yayginlasmadigi, üyelerin birbirlerine duygusal baglarla bagli oldugu gruplardir.
b) Organik Dayanismali Gruplar : Durkheim e göre nüfus yogunlugunun artmasiyla birlikte is bölümü ve islevsel uzmanlasma ortaya çikmistir. Modern sanayi toplumlarinda farkli alanlarda uzmanlasan farkli gruplardaki insanlar arasinda organik bir dayanisma vardir.
Toplumsal Yigin : Ayni mekani paylasmalarina karsin aralarinda karsilikli iliskiler bulunmayan insan birikimleridir.
Toplumsal yiginlarin özellikleri sunlardir :
- Yigini olusturan kisiler anonimdirler ve birbirlerine yabancidirlar.
- Yigin örgütlenmemistir. Statü ve islevlerin olusturdugu ast - üst iliskisi yoktur.
- Yiginlarda toplumsal iliski yok denecek kadar azdir.
- Yiginlarda, davranislarda kisitlamalar ve düzenlemeler yapmayi gerektiren kurallarin sayisi azdir.
- Yiginlar sürekli degildirler.
Yigin Türleri :
a) Kalabalik : Fiziki olarak birbirine yakin olan, ancak göreli olarak etkilesim içinde olmayan, organize olmamis, kendiliginden bir araya gelen insan birikimleridir. Örnegin, kirmizi isikta duranlar, süpermarkette alis veris edenler kalabaliga örnektirler.
b) Izleyici Yiginlari : Çesitli gösterileri izleme, dinleme amaciyla bir araya gelen bireylerin olusturdugu yiginlardir. Örnegin, bir konseri dinleyenler, tiyatro izleyenler izleyici yiginlardir.
c) Gösteri Yiginlari : Belli bir düsüncenin, inancin aleyhinde ya da lehinde gösteri yapan kisilerin olusturdugu yiginlardir. Gösteri genellikle örgütlüdür. Fakat bu örgütlenme oldukça gevsek dokuludur. Örnegin, mitinglerde toplanan insanlar gösteri yiginlarini olustururlar.
d) Etkin Kalabaliklar (Moblar) : Genellikle siddet içeren, kontrolden uzak, düzensiz, kisa ömürlü, çok sayida bireyi içeren yiginlardir. Örnegin, linç kalabaliklari, moblari meydana getirirler.
Toplumsal Kategoriler : Belli özellikleri bakimindan bir arada düsünülen insan topluluguna kategori denir. Kategoriler üçe ayrilir.
a) Kitle : Ayni uyaricidan hoslanmakla birlikte aralarinda mekansal yakinlik olmayan kategorilerdir. Klasik müzik sevenler, ayni gazeteyi okuyanlar kitleye örnek olarak verilebilir.
b) Toplumsal Azinlik : Bir toplumda, egemen durumda olanlarin haklarindan yararlanamayan insanlarin olusturduklari kategorilerdir. Osmanli Imparatorlugunda gayrimüslimler toplumsal azinliktir.
c) Toplumsal Sinif : Ekonomik özellikleri, yasam biçimleri ve kültürel konumlari birbirine benzeyen insanlarin olusturdugu kategorilerdir. Bürokrat sinifi, isçi sinifi, burjuva sinifi gibi...
UYARI : Toplumsal kategori gerçekte degil de gözlemcinin düsüncesinde biraraya gelmis insanlari ifade eder. Toplumsal yiginlarin ise fiziki bir gerçekligi vardir.
Bazi toplum bilimciler sinifi, üretim araçlarina sahip olup olmamaya göre tanimlamistir. Örnegin, feodal toplumda üretim araçlarina (topraga ve onu islemeye yarayan araçlara)sahip olanlar senyör, üretim araçlarina sahip olmayanlar ise serf (köylü)tir.
Toplumsal Tabakalasma : Toplumda yer alan sinif ve tabakalarin, toplumsal hiyerarside alt, orta, üst diye derecelendirilmesidir. Toplumsal tabakalasma, tabakalasma piramidi ile gösterilir.
Ülkelerin gelisme düzeylerine göre toplumsal tabakalasma piramidi söyle gösterilebilir:
Tabakalasma Türleri
Toplumsal tabakalasma tarihsel gelisim sürecinde üç sekilde görülür:
a) Kapali Toplumsal Tabakalasma : Bu tabakalasma sisteminde bir tabakadan diger tabakaya geçis yasaktir. Birey hangi tabakanin ya da sinifin içerisinde dogmussa o tabakanin (sinifin) üyesidir, tabaka degistiremez. Hindistan daki kast sistemi ve köleci toplumlardaki tabakalasma mo**** kapali toplumsal tabakalasmanin tipik örnekleridir.
b) Yari Kapali Toplumsal Tabakalasma : Bir tabakadan diger tabakaya geçis imkansiz degildir. Ancak bu geçis din kurallariyla sinirlandirilmistir. Örnegin, lonca üyesi olmayan bir kisinin kent içinde ticaret yapmasi yasaktir veya belirli mesleklerden olmayanlar toprak sahibi olamazlar.
c) Açik Tabakalasma : Bir tabakadan diger tabakaya geçisi engelleyen kurallar yoktur. Herkes yetenegi ve çabasi ölçüsünde bir statüden diger bir statüye geçebilir. Demokratik toplumlarda görülen bir tabakalasma mo****dir.
Toplumsal Hareketlilik : Toplumsal tabakalar arasindaki geçiskenlige toplumsal hareketlilik denir. Toplumsal Hareketlilik ikiye ayrilir :
a) Yatay Hareketlilik : Bireyin gelirinde ya da prestijinde belirgin artislar yaratmayan, meslek ya da cografi mekan degistirmelerine yatay hareketlilik denir. Bir isçinin isini birakip pazarlama sirketinde çalismasi yatay hareketlilige örnektir.
b) Dikey Hareketlilik : Bireyin gelirinde veya prestijinde belirgin artislar ya da azalislar ortaya çikaran hareketlilige dikey hareketlilik denir. Bir köy agasinin topraklarini kaybettikten sonra pazarlamacilik yapmasi, asagiya dogru dikey hareketlilige örnektir.
Toplumsal Kontrol Mekanizmalari : Toplumda düzeni saglayan kurallarin, toplumda yer alan birey ve gruplari, ortak deger, inanç ve ölçülere uymaya zorlamasidir.
Toplumsal kontrol üç araçla saglanir :
a) Toplumsal Degerler : Toplumdaki bireylerin davranislarinda ölçü olarak aldigi iyi-kötü yargilardir.
b) Toplumsal Normlar : Toplumsal degerlere yaptirim gücü kazandiran, yani bireyin toplumdaki davranisina sinir koyan emir ve yasaklardir. Hukuk normlari, din kurallari, ahlak kurallari, görgü kurallari, örf ve adetler baslica norm biçimleridir.
c) Toplumsal Kurumlar : Toplumsal deger ve normlarin birlikte örgütlenmeleri sonucu olusan, toplumsal bütünlügü (yapiyi) korumayi amaçlayan, nispeten sürekli örgütlenmelerdir.
UYARI : Toplumsal degerlerin yaptirim gücü yoktur. Toplumsal degerler, normlar sayesinde yaptirim gücü kazanirlar.
Toplumsallasma (Sosyallesme) : Biyolojik varlik olarak dünyaya gelen insanin, toplumun degerlerini ögrenmesi sürecine toplumsallasma (sosyallesme) denir.
Toplumlarin bireye yönelik amaçlari sunlardir:
- Toplumun istedigi davranis biçimlerini, rolleri ögretmek.
- Toplumun hedefleri dogrultusunda hedef göstermek.
- Yetenek ve becerilerin ortaya koyulmasina firsat vererek bireyin kisilik sahibi olmasini saglamak.
Toplumsallasma araçlari sunlardir :
- Birincil toplumsallasma araçlari : Aile, akran gruplari, akrabalik, mahalle, köy gibi gruplardir.
- Ikincil toplumsallasma araçlari : Sendika, dernek, askerlik, kitle iletisim araçlari, okul vs.
UYARI : Birincil toplumsallasma araçlarinin birey üzerindeki etkisi daha fazladir. Ancak televizyonun gittikçe artan etkisi, ikincil toplumsallasma araçlarinin da birey üzerindeki
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder